آزمایش اسپرم یا اسپرموگرام، شرایط مورد نیاز و کاربردهای آن

آزمایش اسپرم معمولاً اولین آزمایشی است که برای بررسی احتمال ناباروری در مردان انجام می‌شود. بیضه ها اعضايى هستند بيضى شکل و پهن که تعداد آنها دو عدد و طول آنها حدود ۵ سانتى‌متر است. لايه خارجى بيضه از بافت ليفى متراکم و سفيدى ساخته شده که سپيد پرده یا tunica albuginea ناميده مى‌شود. اين لايه در کناره عقبى بيضه به داخل آن وارد مى‌شود و ديواره قائم و ناتمامى را ايجاد مى‌کند که خود به چند ديواره تقسيم مى‌شود و بافت بيضه را به ۲۵۰ تا ۴۰۰ لپک یا lobules تقسيم مى‌کند.

هر يک از اين lobules حاوى يک تا سه لوله پيچاپيچ باريک به نام لوله‌هاى اسپرم‌ساز یا seminiferous tubules مى‌باشند. در داخل این لوله ها سلولهای ديگرى به نام سلولهای سرتولى یا sertoli در بيضه يافت مى‌شوند که مسؤول محافظت و تغذيه اسپرماتوزوئيدها هستند. سلول های بينابينى ليديگ یا Leydig به صورت پراکنده‌اى در بين لوله‌ها قرار گرفته و مسؤول ترشح هورمون‌هاى مردانه بویژه تستوسترون مى‌باشند.

ترشح تستوسترون در سلولهای لیدیگ تحت کنترل LH می باشد. تستوسترون به همراه FSH تولید اسپرماتوژنزیز را در seminiferous tubules تحت کنترل قرار می دهد. لوله‌هاى اسپرم‌ساز پس از الحاق به يکديگر لوله‌هاى مستقيم بزرگترى به نام straight tubule را به‌وجود مى‌آورند که به نوبه خود پس از تداخل، شبکه تورى شکلى را به نام شبکه بيضه یاRete Testis مى‌سازند که اسپرم ها پس از ساخته شدن در لوله‌هاى اسپرم‌ساز به درون آن ريخته مى‌شوند.

از شبکه بيضه در حدود ۲۰ لوله کوچک و مارپيچ خارج مى‌شود به نام Efferent Ductule که پس از عبور از سپيد پرده به اپيديديم یاEpididymis مى‌پيوندد. اپيديديم هر بيضه لوله مارپيچى است که قسمت اول تشکيلات مربوط به مجارى بيضه را تشکيل مى‌دهد.. مجراى منى یا Vas deference در ادامه اپيديديم مى‌باشد که ترشحات کيسه‌هاى منى پس از الحاق به اين مجرا، مجراى انزال یا Ejaculatory Ductus را به‌وجود مى‌آورد که از طريق اين مجرا، اسپرماتوزوئيد و ترشحات کيسه منى به پيشابراه یا urethra مى‌ريزد.

در آزمایش اسپرم، علاوه بر میزان مایع منی تولید شده توسط مرد، کمیت و کیفیت اسپرم نیز در نمونۀ مایع منی بررسی می‌شود. در اسپرموگرام دو خصوصیت مایع منی مورد توجه قرار می گیرد:

• خصوصیات ماکروسکوپی
• خصوصیات میکروسکوپی

خصوصیات ماکروسکوپی مایع منی شامل رنگ، شفافیت، غلظت یونهای هیدروژن یا pH، حجم، مدت زمان امساک از نزدیکی، سیالیت و ویسکوزیته مورد بررسی قرار می گیرد. خصوصیات میکروسکوپی مایع منی شامل بررسی تحرک، تعداد اسپرم ها، درصد زنده بودن، بررسی مورفولوژی اسپرم ها، بررسی گلبولهای سفید و قرمز و بررسی کیفی سطح فروکتوز مایع منی می باشد. در این مطلب با نحوۀ انجام آزمایش اسپرم و موارد لزوم انجام آن آشنا خواهید شد.

شرایط لازم پیش از انجام آزمایش اسپرم

اگر پزشک برای شما آزمایش اسپرم تجویز کرده است باید به آزمایشگاهی که امکان انجام این آزمایش را دارد مراجعه کنید. مایع منی شما در آزمایشگاه جمع‌آوری می‌شود و مورد بررسی قرار می‌گیرد. پیش از مراجعه به آزمایشگاه و برای داشتن آمادگی کافی، لازم است نکته‌هایی را رعایت کنید. پزشک یا آزمایشگاه معمولاً از شما می‌خواهد که به مدت سه تا شش روز قبل از این آزمایش از هر گونه فعالیت جنسی منجر به انزال پرهیز کنید.

این کار کمک می‌کند تا تعداد اسپرم‌ها در بالاترین حد خود باشد و همچنین باعث مطمئن‌تر بودن نتیجۀ آزمایش می‌شود. همچنین لازم است یک هفته قبل از انجام آزمایش اسپرم ، انزال داشته باشید. نداشتن فعالیت جنسی برای مدت طولانی می‌تواند منجر به فعالیت کمتر اسپرم شود. ممکن است از شما خواسته شود که از چند روز قبل از انجام این آزمایش سیگار نکشید و حتماً پزشک خود را از مصرف هر نوع دارو یا مکملی مطلع کنید.

چگونگی انجام آزمایش اسپرم

در آزمایشگاه برای انجام آزمایش اسپرم، یک ظرف تمیز در‌دار در اختیار شما قرار داده می‌شود و شما می‌توانید با مراجعه به دستشویی یا اتاق خاصی که ممکن است برای این کار تدارک دیده شده باشد، نسبت به جمع‌آوری مایع منی در ظرف اقدام کنید. خودارضایی رایج‌ترین روش برای جمع‌آوری مایع منی است. در این روش مرد باید خودش با تحریک آلت تناسلی باعث انزال شود. هنگام انزال باید تمام مایع منی در ظرف آزمایشگاه ریخته شود. در این فرایند نباید از هیچ روان‌کنندۀ حاوی چربی استفاده شود و بهتر است دست‌ها خوب شسته شده باشد.

درصورتی‌که امکان انزال به تنهایی برای مرد وجود نداشته باشد، در برخی از آزمایشگاه‌ها همسر می‌تواند وارد محل مخصوص شود و به او کمک کند. در این حالت آزمایشگاه‌ها توصیه می‌کنند به هیچ عنوان هنگام جمع‌آوری مایع منی، دخولی انجام نشود. این کار ممکن است در نتیجۀ آزمایش اسپرم تأثیرگذار باشد.

اگر مرد بخواهد نمونۀ مایع منی را در خانه جمع‌آوری کند، باید ظرف را حداکثر یک ساعت بعد به آزمایشگاه یا کلینیک تحویل دهد. هنگام انتقال نمونه باید آن را دور از تابش مستقیم نور خورشید نگه داشت و اجازۀ گرم یا سرد شدن به آن ندهید. برای اینکه دمای نمونه به دمای بدن شما نزدیک باشد، بهتر است هنگام انتقال ظرف را به بدن خود بچسبانید. از آنجا که ممکن است نمونۀ مایع منی در روزهای مختلف متفاوت باشد، ممکن است دو یا سه نمونه در یک دورۀ سه ماهه بررسی شود. این کار به دقیق بودن نتیجۀ آزمایش کمک می‌کند.

نتایج آزمایش اسپرم

توجه داشته باشید که ممکن است در آزمایشگاه‌های مختلف، مقادیر متفاوتی به عنوان مقدار طبیعی تلقی شود. به همین دلیل، بررسی نتایج آزمایش اسپرم باید توسط پزشک انجام شود. مواردی که معمولاً در این آزمایش بررسی می‌شود در زیر آمده است:

حجم مایع منی: میزان مایع منی خارج‌شده در یک انزال مورد بررسی قرار می‌گیرد. مقدار بین ۲ تا ۵ میلی‌لیتر در هر انزال طبیعی است. پایین یا بالا بودن غیرطبیعی حجم مایع ممکن است منجر به مشکلات باروری شود. کاهش حجم ممکن است در مواردی مانند امساک از نزدیکی کمتر از دو روز باشد یا ترشحات غدد کمتر باشد، دیده شود.

مصرف یک سری از داروها از جمله داروهای ضد سرطان (متوتروکسات، وین کریستین، هیدروکسی اوره و …)، سایمتدین، استروژن ها باعث کاهش حجم سمن می شوند. افزایش حجم در مواردی که مدت امساک بیش از 5 روز شده باشد یا سطح تستوسترون بالا بوده در نتیجه LH وFSH و پرولاکتین بالا رفته فعالیت غدد افزایش می یابد و حجم افزایش دارد.

Consistency: با پیپت 5 بررسی میشود.

Normal: قطره قطره می آید و یا حداکثر تا 2 سانتی متر کش بیاید.

Mild viscide: بین2-5cm کش بیاید.

Modrate viscide: بین10-5 cm کش بیاید.

Severly viscide: بیش از10 cmکش بیاید.

هرچه قوام مایع منی بیشتر باشد سبب کاهش تحرک اسپرم ها در محیط واژن و سرویکس می شود.

زمان مایع شدن: مایع منی در زمان انزال یک ژل غلیظ است که معمولاً ظرف ۲۰ دقیقه پس از انزال به مایع تبدیل می‌شود. منظور از زمان مایع شدن منی، مدت زمان لازم برای تبدیل شدن آن از حالت ژله‌ای به حالت مایع است. زمان مایع شدن بین ۲۰ تا ۳۰ دقیقه پس از جمع‌آوری طبیعی است و زمان طولانی برای مایع شدن منی ممکن است نشانه‌ای از عفونت باشد.

تعداد اسپرم‌ها: برای این کار، تعداد اسپرم موجود در هر میلی‌لیتر از مایع منی خارج‌شده در یک انزال شمارش می‌شوند. ۲۰ میلیون اسپرم یا بیشتر در هر میلی‌لیتر طبیعی است. تعداد بسیار کم اسپرم می‌تواند باعث ناباروری شود، اگرچه بدین معنا نیست که مرد نمی‌تواند صاحب فرزند شود؛ مردانی با تعداد اسپرم زیر یک میلیون نیز توانسته‌اند پدر شوند.

مورفولوژی یا شکل اسپرم: برای این منظور درصد اسپرم‌هایی که شکل طبیعی دارند اندازه‌گیری می‌شود. بیش از ۳۰ درصد از اسپرم‌ها باید شکل طبیعی داشته باشند. اسپرم می‌تواند به شکل‌های غیرطبیعی باشد. اسپرم‌ها ممکن است دو سر یا دو دُم، دم کوتاه، سر کوچک؛ سر سوزنی یا سر گرد به جای بیضی داشته باشند. اسپرم‌های غیرطبیعی ممکن است قادر به حرکت به شکل طبیعی یا نفوذ در تخمک نباشند. در هر نمونۀ مایع منی معمولاً تعدادی اسپرم غیرطبیعی یافت می‌شود، اما داشتن درصد بالایی از اسپرم‌های غیرطبیعی ممکن است پدر شدن را دشوار کند.

تحرک اسپرم: برای بررسی تحرک اسپرم، آزمایشگاه تعداد یا درصد اسپرم‌هایی را بررسی می‌کند که حرکت پیش‌روندۀ طبیعی دارند. به طور طبیعی بیش از ۵۰ درصد اسپرم‌ها بعد از یک ساعت باید حرکت طبیعی پیش‌رونده نشان دهند. اسپرم باید قادر به حرکت پیش‌رونده از طریق ترشحات دهانۀ رحم برای رسیدن به تخمک باشد. داشتن درصد بالایی اسپرم که نمی‌توانند به خوبی شنا کنند، ممکن است باروری را دشوار کند.

به طور کلی چهار گرید برای حرکت اسپرم وجود دارد :

گرید A : اسپرم هایی که به صورت مستقیم حرکت می کنند که برای باروری مناسب هستند که حداقل باید 16% باشند.

گرید B : اسپرم هایی که به نسبت برای باروری خوب هستند که باید 16% باشند .

گرید C : اسپرم هایی هستند که سر جای خود حرکت می کنند .

گرید D : اسپرم هایی هستند که اصلا حرکت ندارند.

PH مایع منی: میزان اسیدی یا قلیایی بودن میزان اسپرم را نشان می‌دهد. ph مایع منی از ۱/۷ تا ۸ طبیعی است. بالا یا پایین بودن غیرطبیعی PH مایع منی می‌تواند اسپرم را بکشد یا چگونگی حرکت یا نفوذ اسپرم در تخمک را تحت تأثیر قرار دهد. pH اسپرم قلیایی است (6-6.5) و pH واژن اسیدی(4.8-3.7) این لخته باعث میشود اسپرمهای قلیایی در برابر pH اسیدی واژن محافظت شوند و کم کم به حالت pH خنثی برسند درغیراین صورت اسپرمها درهمان ابتدای ورود به محیط واژن می میرند. تشکیل این لخته به عهده فاکتورهای انعقادی موجود در غده سمینال وزیکول است.

گلبول‌های سفید: به طور طبیعی نباید گلبول‌های سفید در مایع منی وجود داشته باشد. وجود باکتری یا تعداد زیادی گلبول‌های سفید ممکن است نشانه‌ای از عفونت باشد.

سطح فروکتوز: فروکتوز یک نوع قند است که انرژی لازم برای فعالیت اسپرم را فراهم می‌کند.

تعداد کم اسپرم یا وجود نداشتن اسپرم، ممکن است ناشی از عوارضی مانند ورم بیضه، واریکوسل، سندرم کلاین ‌فلتر و پرتودرمانی روی بیضه‌ها باشد. بیماری‌ای مانند اوریون نیز می‌تواند باعث کوچک شدن یا آتروفی بیضه‌ها شود. اگر تعداد کمی اسپرم در نمونۀ مایع منی وجود داشته باشد یا درصد بالایی از اسپرم‌ها غیرطبیعی باشند، ممکن است آزمایش‌های بیشتری انجام شود.

آزمایش‌های دیگر ممکن است شامل اندازه‌گیری هورمون‌هایی مانند تستوسترون، هورمون لوتئینه‌کننده یا LH و پرولاکتین باشد. ممکن است نیاز به بررسی یک نمونۀ کوچک یا همان بیوپسی از بیضه‌ها باشد تا تعداد اسپرم یا تحرک بسیار کم آن بررسی شود. زمانی که خون در مایع منی باشد رنگ آن صورتی یا قرمز شده و به آن هماتواسپرمیا Hematospermia می گویند که اگر بطور پایدار باقی بماند می تواند نشانه یک مشکل مهم پزشکی بوده و بیمار باید توسط یک متخصص ارولوژی مورد ارزیابی قرار گیرد.

عوامل تأثیرگذار بر نتیجه آزمایش اسپرم

اگر هر کدام از شرایط زیر را دارید، ممکن است قادر به انجام این آزمایش نباشید یا نتایج آن دقیق نباشد:

• مصرف داروهایی مانند سایمتیدین، هورمون‌های مردانۀ تستوسترون یا زنانۀ استروژن، سولفاسالازین، نیتروفورانتوئین یا برخی از داروهای شیمی‌درمانی
• مصرف زیاد قهوه، کافئین، نوشابه، الکل، دخانیات و مواد مخدر
• مصرف داروهای گیاهی مانند دوزهای بالای اکیناسه
• سرد شدن نمونۀ مایع منی
• قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض تشعشعات یا برخی از مواد شیمیایی مانند آفت‌کش‌های خاص یا اسپرم‌کش‌ها و حرارت
• ناقص بودن نمونۀ مایع منی؛ بیشتر در صورت جمع‌آوری نمونه با روشی غیر از خودارضایی
• نداشتن انزال بیشتر از یک هفته

ممکن است شما برای انجام آزمایش اسپرم در آزمایشگاه راحت نباشید یا شرایطی مانند کثیفی آزمایشگاه و مناسب نبودن محیط آن برای دادن این تست، باعث می شود دادن این آزمایش در منزل بهترین گزینه برای شما باشد.. همچنین اغلب پزشکان برای تعیین نوع بیماری مراجعین یا بررسی روند بهبود آنان انجام آزمایش های مختلف مانند آزمایش اسپرم ، آزمایش خون، ادرار و مدفوع و… را تجویز می کنند.

همچنین بسیاری از افراد میانسال یا مسن، برای چکاپ دوره ای وضعیت بدنی خود و پیشگیری از شرایط حاد و خطرناک، به صورت دوره ای به پزشک و آزمایشگاه مراجعه نموده و وضعیت سلامتی خود را بررسی می کنند. اما ممکن است در برخی موارد مراجعه به آزمایشگاه برای افراد امکان پذیر نباشد یا به شرایط ویژه ای که به دلیل وجود ویروس کرونا در جامعه حکم فرما شده، ترجیح بدهند در خانه مانده و قرنطینه خانگی را رعایت نمایند.

با توجه به اینکه سلامتی افراد همواره در اولویت قرار دارد، آزمایشگاه آنی آزما با ارائه خدماتی مانند آزمایش در منزل آماده خدمت رسانی بیشتر به شما عزیزان می باشد تا هیچ فردی آزمایشات خود را به هیچ دلیلی به تعویق نیاندازد.