تمامی ارگان ها و اندام های بدن باید همیشه در سلامتی کامل باشند تا عملکرد طبیعی آن ها را شاهد باشیم. کوچکترین اختلال در هر کدام، عواقب بسیار سنگینی را به دنبال خواهد داشت که می تواند تمامی قسمت های بدن را متاثر کند. به همین دلیل لازم است هر از گاهی با انجام برخی از آزمایشات، از سلامت اندام های بدن مطلع شویم. برای مثال گروهی از آزمایشات مربوط به عملکرد کلیه ها هستند. تصفیه خون برعهده کلیه ها است و پس از آن این مواد زائد باید دفع شوند. لذا این مسئله بسیار مهم است که این اندام، هیچگونه نقص نداشته باشد. البته اگر در ظاهر علائمی مشاهده کردید، لازم است در اولین فرصت به متخصص مراجعه نموده و آزمایشات مربوط به عملکرد کلیه ها را انجام دهید. این تست ها در آزمایشاگاه شبانه روزی آنی آزما نیز انجام می گیرد.

یکی از آزمایش هایی که همه افراد باید به آن توجه داشته باشند، آزمایش کلیه می باشد. این آزمایش به منظور ارزیابی عملکرد کلیه انجام می شود و مارکر های بیوشیمیایی مختلفی وجود دارند که اندازه گیری آنها در خون و همچنین نمونه ادرار می تواند به عنوان معیاری نسبت به عملکرد کلیه در نظر گرفته شود.

آزمایش کلیه شامل موارد مختلفی می باشد که از نمونه خون و ادرار فرد برای بررسی میزان دفع و بازجذب مواد در کلیه مورد ارزیابی قرار می گیرند. هر کلیه سالمی در صورت داشتن عملکرد طبیعی خود از دفع برخی مواد جلوگیری کرده و برخی مواد را نیز تماما از بدن دفع می کند. در صورت بروز مشکل در کلیه مقادیر این مواد در ادرار یا خون افزایش می یابد و از ارزیابی این مواد می توان به وجود مشکل در کلیه پی برد.

کلیه چیست و آزمایش کلیه چگونه عملکرد آن را بررسی می کند

کلیه ها ٢ عضو لوبیایی شکل هستند که در قسمت پشتی شکم و در طرفین مهره های ١ تا ٤ کمری قرار دارند. سایز هر کلیه به اندازه یک مشت بسته بوده و وزن هر کدام از آنها تقریبا ۱۵۰ گرم است. وظیفه ی اصلی کلیه ها تصفیه و پاکسازی خون و دفع سموم و مواد زائد از بدن می باشد. از دیگر عملکرد کلیه ها میتوان به تنظیم تعادل آب و الکترولیت بدن، کنترل فشار خون و در نهایت سنتز و ساخت گلبول قرمز و ویتامین D اشاره کرد.

عملکرد کلیه به این صورت است که:

۱- خون از طریق یک سرخرگ از قلب به کلیه وارد می شود.

۲- خون با گذشتن از میلیون ها صافی کوچک، تمیز می شود.

۳- مواد دفعی از طریق میزنای ( حالب) عبور کرده و به عنوان ادرار در مثانه جمع می گردد.

۴- خون تصفیه شده از طریق سیاهرگ ها به جریان خون بر می گردد.

۵- هنگامی که مثانه پر از ادرار می شود از طریق پیشابراه ادرار از بدن خارج می شود.

کلیه ها هر ۲۴ ساعت جمعاً حدود ۲۰۰ لیتر از مایعات بدن را تصفیه و به جریان خون بازمی گردانند حدود ۲ لیتر مایع به صورت ادرار از بدن دفع می شود در حالی که باقیمانده یعنی حدود ۹۸ لیتر به بدن باز می گردد. ادراری که ما دفع می کنیم تقریباً ظرف مدت ۱ تا ۸ ساعت در مثانه ذخیره شده است. آزمایش کلیه شامل اندازه گیری برخی فاکتورهای خاص در خون و ادرار افراد می باشد.

اگر چه کلیه ها، عضوهای کوچکی هستند ، ولی از وظایف حیاتی زیادی از جمله تصفیه نمودن مواد زاید و مایعات اضافی از خون را به عهده دارند که در حفظ سلامتی عمومی بدن موثر است. بیماری شدید کلیه، ممکن است منجر به نارسایی کامل آن شود، که نیازمند درمان با دیالیز یا پیوند کلیه برای جلوگیری از مرگ است . اگر چه درمانهای موثری برای بسیاری از بیماریهای کلیه وجود دارد ولی مردم هنوز نمی دانند که بیماریهای کلیه قابل پیشگیری اند. انجام دوره ای آزمایش کلیه می تواند در پیشگیری از ابتلا به بیماری های کلیوی موثر باشد.

معمولاً دو علت مهم برای نارسایی کلیه ها( یا مرحله نهایی بیماری کلیه) دیابت ( دیابت نوع ۲ یا دیابت بزرگسالان) و فشار خون بالا وجود دارد. زمانی که این دو بیماری با درمان مراقبت شوند، بیماری های کلیه مرتبط با آنها می توانند پیشگیری شوند یا سرعت شان کاهش یابد. داروهای موثر زیادی برای درمان فشار خون بالا وجود دارند. علاوه براین، تغییرات سلامت بخش در شیوه زندگی، مانند کم نمودن وزن و ورزش مرتب در مراقبت از فشار خون بالا و حتی پیشگیری از آن موثر است. نظارت دقیق بر قند خون در بیماران دیابتی از سایر مشکلات مانند بیماری کلیه، بیماری کرونر قلب وسکته پیشگیری می کند. زمانی که بیماران دیابتی، همزمان به فشار خون بالا مبتلا شوند، داروهای خاصی که بازدارنده های آنزیم تبدیل کننده آنژیوتنسین نامیده می شوند، برای حفظ عملکرد کلیه ها موثرند. سومین علت اصلی مرحله نهایی بیماری کلیه گلومرولونفریت (بیماریی که به واحدهای تصفیه کننده کلیه بنام گلومرول ، آسیب می رساند) است . در بسیاری از حالات، علت این بیماری ناشناخته است ، اما در برخی موارد ممکن است ارثی باشد یا در اثر عفونت به وجود آمده باشد.

برخی از بیماریهای دیگری که ممکن است بر کلیه اثر بگذارند شامل عفونت ها، سنگ های کلیوی و بیماریهای ارثی، می شوند. استفاده بیش از اندازه قرص های ضد درد یا مصرف مواد مخدر مانند هروئین می تواند به کلیه ها صدمه بزند . برخی از این بیماریها قابل درمان هستند. برخی موارد، درمان می تواند سرعت پیشرفت بیماری را کاهش و طول عمر را افزایش دهد.

مرحله نهایی بیماری کلیه زمانی رخ می دهد که حدود ۹۰ درصد از عملکرد کلیه از بین برود. افراد مبتلا به نارسایی کلیه ممکن است دچارتهوع، استفراغ، ضعف، خستگی، گیجی، مشکل در تمرکز و از دست دادن اشتها شوند، نارسایی کلیوی با آزمایش خون و آزمایش ادرار قابل پیشگیری است.

انجام آزمایش کلیه به شما و پزشک این امکان را می دهد تا ضمن شناسایی مشکل احتمالی در کلیه ها، نسبت به درمان و پیشگیری از آنها نیز اقدام نمایید.

وجود چه علائمی بیانگر نیاز به آزمایش کلیه می باشد

وجود علائمی مثل موارد زیر می تواند نیاز به یک آزمایش کلیه در فرد را تایید نماید. این علائم عبارتند از:

۱- فشار خون بالا

۲- پیدایش خون با پروتئین در ادرار.

۳- آزمایش کراتینین خون، بالاتر از ۲/۱ میلی گرم در دسی لیتر در زنان و ۴/۱ میلی گرم در دسی لیتر در مردان(کراتینین ماده دفعی است که توسط کلیه های سالم از خون خارج می شود. ) در بیماریهای کلیوی ، سطوح کراتینی در خون ممکن است افزایش یابد.

۴- تکرر ادرار به ویژه در شب .

۵- مشکل در ادرار کردن یا ادرار درد آور.

۶- تورم در چشم ها، تورم دست ها و پاها به ویژه در کودکان

بیش از ۵۰۰ میلیون نفر در جهان از انواع آسیب های کلیوی رنج می برند و سالانه میلیون ها نفر به خاطر حملات قلبی و مغزی ناشی از بیماری های مزمن کلیوی جان خود را از دست می دهند.

از آنجا که بیماری کلیوی یک بیماری خاموش است و اغلب دیر تشخیص داده می شود، بسیاری از سیستم های بهداشتی در کشورهای مختلف جهان، نسبت به این بیماری هوشیار شده اند و به این نتیجه رسیده اند که اگر امروز وارد عمل نشویم، تعداد زندگی هایی که در نتیجه بیماری های کلیوی از دست خواهیم داد، بیشتر خواهد شد.

در کشورهای در حال توسعه تعداد بیمارانی که برای ادامه زندگی به دیالیز یا پیوند کلیه نیاز خواهند داشد، طی دهه بعدی دو برابر می شود، در حالی که در بسیاری از این کشورها برای بیشتر بیماران، امکان پیوند و دیالیز به علت هزینه های بالای آنها وجود ندارد. مثلا در هند فقط ۱۰ درصد بیماران می توانند از دیالیز یا پیوند کلیه استفاده کنند.این در حالی است که تشخیص بیماری مزمن کلیه در مراحل اولیه می تواند تا حد زیادی از رشد و پیشرفت آن جلوگیری کند و مرگ و میر ناشی از این بیماری را کاهش دهد.

آزمایش کلیه شامل چه آزمایش هایی می باشد

آزمایش کلیه شامل تست های زیر می باشد:

وزن مخصوص ادرار (SG)

وزن مخصوص ادرار(Specific  gravity) بیانگر غلظت ادرار بوده و در ارتباط با قدرت تغلیظ ادرار توسط کلیه میباشد. اندازه گیری وزن مخصوص ادرار ساده ترین روش آزمایشگاهی، برای ارزیابی عملکرد کلیه است. اندازه طبیعی آن بین ۱۰۱۰تا ۱۰۳۰است.

کاهش عملکردکلیه، قدرت غلیظ کردن ادرار را کاهش می دهد و به طور کلی اگر وزن مخصوص کمتر از ۱۰۱۰ باشد، دلیل بر اختلال عملکرد کلیه است. در طرف مقابل، وزن مخصوص بیش از ۱۰۳۰ بیانگر غلظت بیش از حد ادرار، کمبود حجم سرم و مایعات دریافتی است.

اندازه گیری اوره (Urea) یا نیتروژن اوره خون (BUN)

اوره یک ماده ی حاصل از سوخت و ساز پروتئین بدن است، که حاصل از تجزیه پروتئینها در کبد بوده و به طور کامل از کلیه ها ترشح می شود، به همین دلیل معیار خوبی برای پایش گلومرولی (عملکرد فیلتری کلیه) است.

قابل توجه است که اوره ی خون در موارد دیگر مانند نارسائی احتقانی قلب، دریافت پروتئین زیاد، خونریزی های مختلف داخلی و جذب خون، کم آبی بدن و انسداد دستگاه ادراری نیز افزایش می یابد.

هم چنین در مواردی که میزان پروتئین دریافتی کم باشد (سوء تغذیه) ، سنتز و ساخت پروتئین مختل شود (بیماری کبدی) و یا میزان دریافت مایعات بیش از حد لازم باشد (هیدراتاسیون بیش از حد)، سطح اوره خون (BUN) کاهش می یابد. میزان طبیعی اوره ی خون ۱۰ تا ۲۰ میلی گرم است.

آزمایش کراتینین (Cr)

کراتین بیشتر از عضلات اسکلتی مشتق شده و پس از فعل و انفعالاتی به کراتینین تبدیل میشود. سوخت و ساز کراتینین به عضلات هر فرد بستگی داشته و مقدار آن در افراد با توجه به جثه ثابت است به طوری که مقدار کراتینین در یک ورزشکار و یک فرد عادی متفاوت می باشد.

قابل توجه است که به علت اینکه این ماده انحصارا از کلیه دفع میشود، یکی از روش های مناسب برای بررسی عملکرد کلیه می باشد. نکته جالب این می باشد که بر خلاف اوره، سطح خونی این ماده با کم آبی و رژیم غذایی تغییر نمی کند. میزان طبیعی کراتینین در بزرگسالان ۰٫۸ تا ۱٫۴و در کودکان ۰٫۴ تا ۰٫۸ است. هر چند این میزان در آقایان مختصری بیشتر از خانمها میباشد.

کاهش توده عضلانی سبب کاهش کراتینین خون میشود بنابراین در افراد مسن کراتینین خون کمتر است. در افرادی که سوءتغذیه، کاهش وزن شدید و بیماری طولانی مدت دارند نیز سطح کراتینین پایین تر از حد انتظار است.

نفرون کوچکترین واحد عملکردی کلیه بوده (هر کلیه از میلیونها نفرون تشکیل شده است) و قابل ذکر است که تا زمانی که ۵۰ % از نفرون ها از بین نروند اندازه ی کراتینین افزایش نمی یابد. بنابراین حتی تغییرات جزئی در رقم کراتینین نیز مهم است. میزان کراتینین در صبح ها کمترین مقدار و در شب ها بیشترین مقدار است.

نکته: برای آزمایش کراتینین خون نیازی به ناشتا بودن نمی باشد، اما بهتر است شب قبل از آزمایش گوشت قرمز مصرف نشود.

علل افزایش کراتینین

با توجه به اینکه کراتینین عملرد کلیه را نشان می دهد، عوامل موثر بر اختلال عملکرد کلیه ، می توانند بر روی کراتینین اثر بگذارند. قابل ذکر است که برخی داروها نیز بر عملکرد کراتینین اثر دارند. برای مثال داروی سایمتدین با تاثیر روی عملکرد توبولهای کلیه و کاهش آن، سبب افزایش کراتینین (علی رغم عملکرد نرمال کلیه) میشود.

هم چنین در بیماران با نارسایی کلیه مصرف بعضی داروها ممنوع است، مانند آنتی بیوتیک های امیکاسین، جنتامایسین و یا سیپروفلوکساسین، به علت اینکه دفع کلیوی داشته و باعث بدتر شدن عملکرد کلیه میشوند.

برای اندازه گیری کراتینین می توان از نمونه ی خون یا ادرار ۲۴ ساعته استفاده کرد. کراتینین ادرار ٢٤ ساعته طی بارداری و ورزش شدید افزایش میابد. اما قابل توجه افراد باشد که هر چند ممکن است با ورزش کردن سطح کراتینین بالا رود اما هیچوقت به محدوده ی غیرنرمال نمی رسد.

بررسی ادرار ٢٤ ساعته

در این آزمایش از فرد خواسته میشود که کل ادرار دفع شده طی یک شبانه روز را درون ظرفی ریخته و سپس این ادرار مورد آزمایش قرار میگیرد.

از این آزمایش برای سنجش میزان ادرار تولید شده در طی ٢٤ ساعت، میزان پروتئین دفع شده از طریق ادرار (بیماران با فشار خون بالا و یا افراد مبتلاء به قند) و یا بررسی متابولیتهای ادراری (کلسیم،کراتینین،اگزالات و سیترات) در بیماران مبتلاء به سنگ کلیه جهت تشخیص علت سنگ استفاده میشود.

آزمایش میزان تصفیه گلومرولی:

آزمایش GFR (Glomerular Filtration Rate) جهت ارزیابی کارکرد کلیه ها برای متخصصین کلیه بسیار حائز اهمیت است، زیرا نشانگر میزان مایعی است که در واحد زمان توسط کلیه ها تصفیه می گردد. میزان GFR طبیعی در افراد بزرگسال بین ۹۰ تا ۱۲۰ میلی لیتر در دقیقه می باشد که به زبان ساده بدین معناست که سیستم نفرونهای کلیوی در هر دقیقه حدود ۹۰ تا ۱۲۰ میلی لیتر مایع (پلاسمای خون) را تصفیه می کنند.

حال اگر این عدد به نصف یعنی بین ۴۵ تا ۶۰ کاهش یابد، بدین معناست که کلیه ها پنجاه درصد ظرفیت طبیعی خود کارایی دارند و عملکرد آنها کاهش یافته است. کاهش میزان GFR به کمتر از پنجاه درصد میزان طبیعی، نشانگر از دست رفتن خفیف تا متوسط کارکرد کلیه هاست و اگر این عدد به محدوده ۳۰ تا ۴۴ برسد، نشانگر از دست دادن متوسط تا شدید عملکرد کلیه هاست. افرادی که GFR بین ۱۵ تا ۲۹ دارند، عملکرد کلیه هایشان به شدت کاهش یافته و معمولا نیاز به دیالیز دارند. GFR کمتر از ۱۵ از نظر پزشکی معادل نارسایی کلیوی است و این افراد نیاز به پیوند کلیه خواهند داشت. باید توجه داشت که مطالب بیان شده جهت افزایش آگاهی عمومی و تاکید بر اهمیت عملکرد کلیه ها در سلامت انسان می باشد و تفسیر نهایی آزمایشات کلیوی باید توسط پزشک معالج انجام پذیرد.

چگونه می توان از رفتن به سوی نارسایی کلیوی جلوگیری کرد؟

طبق آمارهای موجود، ۱۴ درصد آمریکاییان دچار کاهش عملکرد کلیه و ۶۶۱۰۰۰ نفر از آنها دچار نارسایی کلیه می باشند. ۴۶۸۰۰۰ نفر از مبتلایان به نارسایی کلیوی دیالیز می شوند و ۱۹۳۰۰۰ نفر دیگر پیوند کلیه گردیده اند. بیماری های فشار خون مزمن و دیابت کماکان عوامل اصلی کاهش کارکرد کلیه ها بوده و نیمی از مبتلایان به کم کاری کلیه ها، دارای دیابت یا بیماری های قلبی – عروقی می باشند. از آنجا که شروع کاهش کارکرد کلیه ها بسیار خاموش و آهسته اتفاق می افتد، شایسته است کلیه افراد موارد زیر را رعایت نمایند:

کلیه افراد بالغ در مراجعات سالیانه خود برای چکاپ پزشکی، از پزشک خود درخواست کنند که آزمایشات لازم برای آگاهی از میزان کارکرد کلیه ها را برای آنها درخواست نماید. مهم ترین این آزمایشات، آزمایش آنالیز ادرار، میزان اوره خون و کراتینین سرم می باشند (آزمایش جمع آوری ادرار۲۴ ساعته مورد نیاز افراد عادی نیست و پزشک شما در صورت نیاز به آزمایشات تکمیلی به خصوص سنجش GFR، ممکن است آن را درخواست نماید).

به میزان کافی آب بنوشید و در رژیم غذایی روزانه مقادیر زیادی سبزیجات و میوه مصرف نمایید. توجه داشته باشید که اگرچه نوشیدن آب بسیار سودمند است، ولی بخش مهمی از آبی که جذب خون می شود و به عملکرد کلیه ها کمک می نماید، از غذا تامین می شود. پس هرچه درصد آب در مواد جامد که ما مصرف می کنیم بیشتر باشد، آب بیشتری جذب خون می گردد. بیش از نود درصد وزن بسیاری از سبزیجات مثل خیار، کاهو، کرفس و کلم آب می باشد، پس سبزیجات را حتما در رژیم غذایی خود بگنجانید.

مصرف نمک را به حداقل برسانید. مصرف نمک فراوان از یک طرف به طور مستقیم باعث افزایش کار کلیه ها برای دفع نمک اضافی می گردد، و از سوی دیگر به طور غیرمستقیم با افزایش فشار خون به کلیه ها آسیب می رساند.

وزن خود را کنترل کنید و میزان پروتئین در رژیم روزانه را با توجه به سنتان در حد معقول نگاه دارید. ادامه دادن یک رژیم سرشار از پروتئین پس از سن میانسالی می تواند به کلیه ها آسیب برساند. مصرف گوشت قرمز را به حداقل برسانید.

افراد مبتلا به دیابت اگر به کنترل میزان قند خون خود بی تفاوت باشند، ریسک شروع آسیب کلیوی در ایشان به شدت بالا می رود. چک کردن کارکرد کلیه ها در این افراد الزامیست.

اگر قرار است از دارویی به صورت درازمدت استفاده نمایید و این دارو از طریق کلیه ها دفع می گردد، در مورد احتمال آسیب کلیوی ناشی از آن دارو با پزشک خویش مشورت نمایید. از مصرف خودسرانه و طولانی مدت مسکن هایی نظیر Ibuprofen (Advil or Motrin) و Naproxen (Aleve) خودداری نمایید.

بیماران می توانند با رعایت رژیم غذایی، کاهش پروتئین دریافتی و داشتن رژیم گیاه خواری کراتینین را کاهش دهند. کاهش نمک و مصرف ویتامین ها می تواند برای افرادی که کراتینین بالا دارند، موثر باشد.

دو بیماری عمده و تاثیر گذار بر عملکرد کلیه و ایجاد نارسایی در آن، دیابت و فشار خون می باشد و با درمان و پیگیری این ٢ بیماری میتوان از عمده موارد نارسایی کلیه جلوگیری کرد. بیماران مبتلاء به ٢ بیماری فوق باید بطور منظم تحت بررسی عملکرد کلیوی قرار گیرند.

از اولین علائم شروع نارسایی کلیه در بیماران فوق دفع پروتئین در ادرار (پروتئینوری) میباشد. در صورت مشاهده مسأله فوق و پس از تائید آن توسط آزمایش ادرار ٢٤ ساعته، داروهای محافظ کلیه ‏(Renal Protective) برای بیمار تجویز میشود.

دوباره بر این نکته تاکید میشود که سبک زندگی سالم، داشتن رژیم غذایی مناسب، عدم مصرف نمک و یا پروتئین حیوانی بیش از حد و هم چنین کنترل دقیق قند و فشار خون شرط اصلی سلامت کلیه ها می باشند.